Schuiven en ruilen op de Utrechtse Heuvelrug

Dennendalbewoners moeten tegen hun zin verhuizen

Een grote ruiloperatie tussen natuur en bouwgrond moet het ruimteprobleem op de dichtbevolkte Utrechtse Heuvelrug oplossen. Daarvoor moeten de verstandelijk gehandicapte bewoners van Dennendal tegen hun zin verhuizen en verrijzen driehoogflats in een monumentaal bos in Zeist. Maar als alles meezit keert het edelhert weer terug naar de Heuvelrug.

‘Een historische overeenkomst.’ ‘Een uitgelezen kans om én te bouwen én de Heuvelrug groen te houden.’ ‘Met zijn allen maken we eindelijk écht werk van de integratie van gehandicapten.’ Superlatieven schoten natuurbeschermers, overheden en zorginstellingen op de Utrechtse Heuvelrug tekort op een gedenkwaardige dag in het voorjaar van 2003. Jarenlang hadden ze elkaar in een houdgreep gehouden op de dichtbevolkte Heuvelrug, waar de grondprijzen tot de hoogste van Nederland behoren. Om iedere vierkante meter grond werd gevochten. Gemeentes popelden om huizen en bedrijventerreinen te bouwen. De vele zorginstellingen, een erfenis uit de tijd dat zieken en zwakken nog in de bossen werden opgeborgen, wilden hun uitgestrekte terreinen moderniseren. En natuurbeschermers droomden van herstel van de verrommelde Utrechtse Heuvelrug tot een aaneengesloten natuurgebied. Zodat wilde zwijnen, appelvinken en boommarters weer op eigen kracht konden overleven.

Op 16 mei 2003 zetten zeventien partijen eendrachtig hun handtekening onder een convenant, dat het ruimteprobleem in één klap oploste. Een megaplan, uitgedokterd door natuurbeschermers van het Utrechts Landschap. Dat plan had een naam: het schaakbordmodel. Natuurgebieden die door wegen, bedrijfsterreinen of zorginstellingen waren gescheiden, moesten worden samengevoegd. Door op de ene plaats ruimte terug te kunnen geven aan de natuur, kon elders ruimte voor woningen, zorgcomplexen en bedrijven worden geschapen.

De bestuurders begonnen enthousiast te schuiven en te ruilen. In hun bestuurskamers lieten ze rode (bebouwing) en groene (natuur) vakjes van kleur verschieten. Dennendal, inrichting voor verstandelijk gehandicapten in de bossen van Den Dolder, werd weer natuurgebied. Ook de vliegbasis in Soesterberg werd ‘teruggeven aan de natuur’. Daarvoor in de plaats pakten ze op andere plaatsen stukjes groen terug. Zo mocht de gemeente Zeist stukken bos onttrekken aan de natuur om daar woningen te bouwen. Reinaerde, de zorginstelling waar Dennendal onder valt, kreeg een stukje bos in Zeist toegewezen om een buurtschap te bouwen: een verkeersluwe wijk met moderne appartementen, waarin een op de tien bewoners verstandelijk gehandicapt is. Weer andere zorginstellingen kregen toestemming om op hun groene instellingsterreinen villa’s en zorgwoningen neer te zetten.

De hele operatie zou ruim tien jaar duren en kostenneutraal geschieden. De aanleg van een ecoviaduct op de ene plaats werd gefinancierd door woningbouw op een andere plek.Iedereen was in zijn nopjes. Natuurbeschermers zagen hun grote wens eindelijk in vervulling gaan: snippers groen werden aan elkaar geknoopt tot tientallen kilometers natuurgebied. Eindelijk een fatsoenlijk bos vlak naast de Randstad. Gemeentes konden huizen bouwen op plekken die tot dan toe ‘op slot’ zaten.  En zorginstellingen konden serieus werk maken van integratie van gehandicapten en niet- gehandicapten. Het ministerie van VWS stelde 84 miljoen euro beschikbaar, omdat de verstandelijk gehandicapten tussen ‘de gewone mensen’ kwamen te wonen.

Gepiepeld

Alleen, op al die van kleur verschietende vakjes woonden ook nog mensen. Dat waren de bestuurders voor het gemak even vergeten. ‘Aangezien het Dennendalterrein al vrijwel leeg is, reserveren we dat voor groenontwikkeling’, schreven ze in een glanzende brochure.

Op Dennendal wonen 170 verstandelijk gehandicapten. De meesten willen niet verhuizen naar een gewone wijk, zeggen hun familieleden. Neem Dennendalbewoner Hans Roos (56). Hij woont sinds zijn twintigste op Dennendal. Hij is autistisch. Als zijn broer Willem hem komt opzoeken, geeft hij geen teken van herkenning. Of ja, hij pakt zijn jas, en beent het bos in. Weer of geen weer. Alleen bij het passeren van een kruising houdt hij even stil. Dan kijkt hij om of zijn broer nog in de buurt is. Als hij wil plassen, trekt hij zijn broek naar beneden. Niemand die er aanstoot aan neemt, daar in de bossen van Den Dolder.

‘Hans is hier op zijn plek’, zegt zijn broer. ‘Waarom moet hij verhuizen? Op een niveau dat zich aan ons blikveld onttrekt, hebben bestuurders iets bekonkeld. Wij zitten daar aan vast.’ Dat is moeilijk te verkroppen, vooral omdat in het bos naast Dennendal een nieuwbouwwijk met vierhonderd woningen is gepland. Dat groene vakje hebben de bestuurders in een rood vakje veranderd. Dat kwam handig uit bij de verdeling. ‘Hans moet verhuizen om plaats te maken voor natuur, terwijl vlak hiernaast honderden bomen worden gekapt’, zegt zijn broer.

De Dennendalbewoners zijn niet de enigen die moeite hebben met de schuifpartij. Terwijl de bestuurders roepen dat de rood-groene uitruil winst voor de natuur oplevert, zien bewoners van lommerrijke plaatsen als Zeist, Den Dolder en Soesterberg het rustieke groen voor hun deur juist verdwijnen. Daarvoor in de plaats komt nieuwbouw. Boze bewoners halen alles uit de kast om de plannen te torpederen. ‘We worden gepiepeld’ , zegt Willem van Hunnik. De 81 jarige Zeistenaar klaagt dat inspraak tot nu toe vooral een fopspeen is gebleken.

Samen met andere omwonenden van het Sanatoriumbos heeft hij de stichting Behoud Sanatoriumbos opgericht. In het fraaie bos, begin twintigste eeuw aangelegd voor ‘zenuwlijders’ van het Christelijk Sanatorium, mag zorginstelling Reinaerde, in ruil voor de sloop van Dennendal, haar buurtschap bouwen. Van Hunnik: ‘Straks staan er flats in het bos. Wij zullen alles doen om dat tegen te houden. Dit is de dichtstbevolkte wijk van Zeist, vlak naast de A28. Het Sanatoriumbos is onze groene long.’

242 bezwaarschriften dienden de Zeistenaren in. Ook togen ze naar de rechter. Zonder resultaat. In 2007 keurde de gemeenteraad van Zeist de plannen goed.

Geruchten dat de Zeistenaren geen verstandelijk gehandicapten in hun achtertuin zouden willen, wuift Van Hunnik weg. ‘De  gemeente Zeist heeft dit plan in de gemeenteraad verkocht met een beroep op zielige mensen. Ze vertelden er niet bij dat die mensen helemaal niet willen verhuizen. De gemeente wil bouwen, bouwen en nog eens bouwen. Dáár gaat het om. Zeist krijgt er voor een appel en ei een woonwijk bij.’ Hij wappert met cijfers over de slechte luchtkwaliteit in Zeist. ‘Dit najaar stappen we naar de Raad van State. We gaan door tot het bittere eind.’

Snoepje

Voor mensen die een stukje bos voor hun deur zien verdwijnen, is het moeilijk’, zegt Chris Bakker. ‘Wij kijken naar het grote geheel.’ Op een maandagmiddag geeft de ecoloog een rondleiding over het Dennendalterrein. Er schijnt een waterig zonnetje. Dennendal oogt als een vakantiepark, met een zwembad en een manege. Verspreid tussen het groen staan lage huizen. Een groepje bewoners kuiert met een groepsleider over het terrein. Een man in felgroen trainingspak scheurt voorbij op een grote driewieler. Bakker: ‘Binnen enkele jaren kan dit ongerepte heide zijn, net als vroeger.’ Grote kans dat hier dan binnen de kortste keren weer veldleeuweriken zingen en zandhagedissen paren. Bakker: ‘We hoeven daar niets voor te doen, behalve de gebouwen afbreken.’ De heidezaden, van voor de bouw van Dennendal, zitten nog in de grond onder de gebouwen. Ze behouden hun kiemkracht tachtig jaar. Bakker wijst op een van de monumentale gebouwtjes tussen de bomen. ‘Dat snoepje kan blijven staan. We zijn geen cultuurbarbaren.’ Hij onderbreekt zichzelf. ‘Hoor je die goudvink?’

‘Denk je eens in’, zegt hij, ‘dat je in dit gebied weer tientallen kilometers vrijwel ongestoord kunt wandelen en fietsen.’  Hij durft zelfs al hardop te dromen van de terugkeer van het machtige edelhert, op eigen kracht vanuit de Veluwe. ‘Dat  zou de kroon op ons werk zijn.’

Het edelhert kan de moeder van Dennendalbewoner Benno van der Terp (47) niet bekoren. Zij moet er niet aan denken dat haar zoon moet verhuizen. En al helemaal niet naar een buurtschap, in een wijk tussen ‘gewone’mensen. Benno is jaren geleden opgehouden met praten. Hij mummelt alleen nog maar. Dat is gekomen, zegt zijn moeder, nadat hij halverwege de jaren tachtig uit Dennendal moest vertrekken. Meedoen met de gewone wereld, was de trend. Iedereen die het aankon moest naar een gewone wijk verhuizen. ‘Benno’s groep-zijn huisgezin- werd opgeheven’, vertelt mevrouw van der Terp. Benno kwam terecht in een rijtjeshuis in Soest. ‘Hij had een prachtige kamer, maar hij zat onder de plak van een stel bazige medebewoners. Daar werd hij zenuwachtig van. Na een inbraak raakte hij compleet in de war.’

Ook in zijn volgende woning, in Nieuwegein, kwam van Benno’s integratie weinig terecht. ‘Er was een trapveldje voor de deur’, vertelt mevrouw van der Terp. ‘Binnen de kortste keren hadden normale kinderen dat overgenomen. De buren kwamen één keer op de koffie, daarna lieten ze niets meer van zich horen. Benno kon niet alleen naar buiten. Hij voelde zich opgesloten. Uiteindelijk raakte hij in een psychose. Gelukkig kon hij terug naar Dennendal’.

Ook Hans is op Dennendal beter af dan in een buurtschap, zegt zijn broer Willem Roos. ‘Hans raakt snel uit balans. Als een hond tegen hem aanspringt klimt hij al in de hoogste boom. Contacten met gewone buren interesseren hem niet. Hij heeft in zijn leven twee, drie waardevolle contacten gehad. Toen die wegvielen heeft hij geen traan gelaten. Als jongens zoals Hans zich willen bevredigen, doen ze dat. Of dat prettig gedrag is in zo’n buurtje?’

Vernieuwers

Ooit was het de bedoeling om op Dennendal de samenleving binnen te halen. Ruim dertig jaar geleden begon hier de revolutie in de gehandicaptenzorg. Carel Muller, oud-directeur van Dennendal, wilde de strenge inrichting veranderen in een knusse, open commune. ‘Verdunning’, noemde hij dat. De vernieuwers waren hun tijd te ver vooruit; de revolutie eindigde in een ontruiming.

Opnieuw gaat het conflict op Dennendal over verdunning. Een minisamenleving als Dennendal, afgezonderd van de gewone wereld, is niet meer van deze tijd, vindt het bestuur van Reinaerde. Een tijdlang heeft Reinaerde geprobeerd toestemming te krijgen om op Dennendal een buurtschap te bouwen. Maar de overheid gaf jarenlang geen stuiver voor nieuwbouw op grote instellingsterreinen. Daarom heeft Reinaerde Dennendal weggeven. In ruil voor een plek waar wél gebouwd mag worden.

Willem Roos vertelt hoe de verhuisplannen van Dennendal tijdens een familiebijeenkomst werden gepresenteerd. ‘De toon was intimiderend. Verhuizen naar een buurtschap is het beste voor uw familielid, kregen we te horen. Reinaerde heeft dat geregeld. Dennendal móet dicht.’

‘Net als in de tijd van Muller wordt ons weer niets gevraagd’, zegt de moeder van Benno.

De vraag ‘wilt u verhuizen of liever op Dennendal blijven wonen’ is nog nooit gesteld, zegt  Pouwel van de Siepkamp. Hij is voorzitter van de familievereniging van Reinaerde.

Hoe kan dat? Sinds 2006 moeten instellingen voor verstandelijk gehandicapten de woon- en leefwensen van hun cliënten in kaart brengen. Die moeten centraal staan bij nieuwbouwplannen.

Reinaerde houdt zich aan de regels, zegt bestuursvoorzitter Anton Maas in zijn werkkamer in een betonnen kantoorkolos. ‘Leefwensenonderzoek gaat over de vraag hóe mensen willen wonen. Niet wáár ze willen wonen.’

Volgens Maas kijken veel bewoners uit naar het buurtschap. ‘Het pijnlijke is dat het door alle procedures nog jaren duurt voordat wij met bouwen kunnen starten. Als een traject zolang duurt, vráág je er om dat familieleden  zich kritisch gaan gedragen.’

Zolang er onvoldoende nieuwbouw is, blijft Dennendal open, zegt hij. Maar hoe meer tijd verstrijkt, hoe lastiger het wordt om de sloop van Dennendal uit te leggen. Want tegen de verwachting in groeit sinds kort de vraag naar traditionele instellingen. Had Dennendal in 2003, toen het convenant op de Heuvelrug getekend werd, nog de grootste moeite om lege plekken op te vullen, tegenwoordig melden zich weer nieuwe cliënten aan. Afgelopen jaar is zelfs een nieuwe groep gestart.

In het land klinkt steeds luidere kritiek op het ‘dogma’ van wonen in gewone wijken. ‘Verstandelijk gehandicapten voelen zich afgewezen door de ‘gewone samenleving’, schreef het Sociaal Cultureel Planbureau in een recent rapport. De Twentse Zorgcentra haalden kortgeleden honderd verstandelijk gehandicapten die al tien jaar gedwongen in gewone wijken woonden, terug naar de bossen. ‘Mensen met een zware geestelijke handicap voelen zich veel prettiger op het veilige terrein van de instelling’, zei directeur Hans van der Molen in de Volkskrant.

Ook in Den Haag is een andere wind gaan waaien. Staatssecretaris Bussemaker heeft gebroken met het beleid van haar voorgangers: als verstandelijk gehandicapten er voor kiezen afgezonderd in de bossen te wonen, mag dat van haar.Daarom durven op Dennendal steeds meer mensen tegen de sluiting te protesteren. De cliëntenraad, die eerder instemde met de sloop, onderzoekt of Dennendal toch open kan blijven.

‘Wij zijn niet dogmatisch’ zegt Maas. ‘Wij denken pràktisch. Voor mensen als Hans Roos, die niet in een buurtschap past, omdat hij meer bescherming nodig heeft, zoekt hij nog een andere locatie. ‘Een Dennendalachtige plek.’Maar van het afblazen van de sloop kan geen sprake zijn, zegt Maas. ‘U moet goed begrijpen, het gaat hier om een win-winsituatie, gecreëerd door zeventien partijen. Wij zijn gehouden aan onze afspraken in het convenant. Afspraken moet je nakomen. Zo werkt dat in Nederland.’

Ditty Eimers

Dit artikel las je gratis. Vond je het de moeite waard en wil je jouw waardering laten blijken? Dat kan!

Waardeer je mijn journalistieke werk?

Doneer en help de onafhankelijke journalistiek.

Dit artikel las je gratis. Vond je het de moeite waard en wil je jouw waardering laten blijken?

Dat kan! Door een bijdrage help je me om dit soort artikelen te blijven schrijven.

Contact