Het Mediterrane dieet is een van de gezondste ter wereld, denken we. Salade met een flinke scheut olijfolie, gebakken visje, glas rode wijn erbij: goed voor het hart, goed voor de bloedvaten. Maar is dat heilzame menu niet allang achterhaald?

Het ‘dieet van de gouden gezondheid’ wordt geprezen door wetenschappers, bejubeld door voedingsvoorlichters, enthousiast omarmd door smulpapen. Het zou beschermen tegen kanker, diabetes en hartziekten en de levensduur verlengen. Voedingswetenschapper en emeritus hoogleraar Martijn Katan, die ooit becijferde dat een broodje kroket minder calorieën bevat dan een broodje kaas, voelt zich ongemakkelijk over de promotie van het mediterrane voedingspatroon. Niet om dwars te liggen, verzekert hij. ‘Wetenschappelijk is het begrip “mediterraan” een onding: zo rekbaar is als gesmolten kaas. Is pizza gezond? Vroeger in Napels misschien. Toen bestond een pizza uit brooddeeg met tomaat, olie en wat kruiden. Tegenwoordig zitten ze vol zout, hard vet en calorieën. Mediterraan maar niet gezond.’

Het idee dat ze rond de Middellandse zee gezonder eten dan wij, stamt uit de jaren vijftig van de vorige eeuw. De boeren van Kreta en Zuid-Italië kregen zelden een hartaanval en leefden langer dan West-Europeanen. Wetenschappers verklaarden dat uit hun voedingspatroon: een mix van olijfolie, groenten, fruit, bonen, granen, noten, wijn en af en toe een visje. Katan: ‘Nederlanders aten toen nog stamppot met spek, veel kaas en volle melk. “Eet mediterraan, dan eet je gezonder” was in die tijd een heldere, bruikbare boodschap.’

Maar toen de voedingsmiddelenindustrie zich erop stortte, kwam de klad erin, zegt hij. ‘Je kunt mediterraan precies zo definiëren als het uitkomt. Zoals de mediterranean burger bij Burger King. Intussen eten de Grieken en de Spanjaarden zelf ook bepaald niet meer gezond, blijkt uit een recent rapport van wereldvoedselorganisatie FAO. Driekwart van de Grieken lijdt aan overgewicht. Nergens in Europa vind je zoveel dikke kinderen als rond de Middellandse Zee.

Bron van vezels

Olijfolie, groenten, vis, en peulvruchten: op zich is er niets mis mee, zegt Katan. ‘ “Eet bonen” is bijvoorbeeld een prima voedingsadvies. Peulvruchten zijn een goede bron van eiwitten en vitamine B. En vezel, dus goed voor de poeperij. Niet onbelangrijk: je wordt er niet dik van. Een kleine portie patat levert meer calorieën dan een groot blik bruine bonen, en je krijgt in je eentje nooit zo’n heel blik op.’

Olijfolie is juist minder gezond dan veel mensen denken. Katan: ‘Olijfolie is beter dan roomboter en spekvet omdat er minder verzadigde vetten in zitten. Maar raapzaadolie (slaolie) of zonnebloemolie zijn gezonder. Die bevatten meervoudig onverzadigde vetzuren. Juist die meervoudig onverzadigde vetzuren zijn goed voor hart en bloedvaten.’

Hij wijst op een bekend Frans onderzoek uit de jaren negentig, dat steeds wordt aangehaald door voorstanders van het mediterrane menu. Een Kreta-achtig dieet leek het aantal hartaanvallen aanzienlijk te verminderen en de sterfte te halveren. Katan: ‘Als je de kleine lettertjes leest, zie je dat de onderzoekers geen olijfolie gebruikten maar raapzaadolie. Raapzaadolie is zo onmediterraan als het maar zijn kan.’

En verse groente? Katan: ‘Waar groente zit, zit geen patat. En groente bevat nuttige voedingsstoffen, zoals vitamine C en foliumzuur. Verder zit er iets in waar je bloeddruk van omlaag gaat. Welke stof daarvoor verantwoordelijk is, weten we niet.’ Een nog niet onderzochte theorie is dat het de nitraat is, die groenten uit kunstmest opnemen. ‘Als dat klopt zou gewone groente gezonder zijn dan biologische. Daaraan zie je hoe moeilijk het is om uitspraken te doen als: groente is gezond.’

Bruingekleurd witbrood

In de supermarkt kunnen we kiezen uit twintigduizend voedingsmiddelen, die steeds van samenstelling veranderen. Katan: ‘Daarom is het essentieel om te weten welke voedingsstoffen erin zitten. Of brood gezond is hangt niet van af hoe het er uit ziet maar hoeveel vezel erin zit. Veel bruinbrood is bruingekleurd witbrood.’

Rode wijn dan. Katan: ‘Dat wijn gezond is, is een misverstand, dat niemand zich wil laten afpakken. Iedereen drinkt graag zonder schuldgevoel.’ Een of twee glazen alcohol per dag verlagen de kans op een hartinfarct, dat is redelijk aangetoond. Of je bier, rode wijn of whisky drinkt, maakt echter niet uit. Katan: ‘Maar het risico op kanker neemt juist toe, ook als je maar één glas per dag drinkt.’ Om maar niet te spreken van de andere narigheid die alcohol kan veroorzaken. Niet dat hij geheelonthouder is, hij heeft net een doos whisky besteld. ‘Omdat ik het lekker vind, niet omdat het gezond is.’

Ook de rol van vis is minder duidelijk dan lange tijd werd gedacht. Vorig jaar werden de resultaten bekend van een groot onderzoek naar het effect van visvetzuren bij vijfduizend hartpatiënten. De studie, onder leiding van de Wageningse hoogleraar volksgezondheid Daan Kromhout, had het definitieve bewijs moeten leveren voor de heilzame werking van omega-3-vetzuren op hart- en vaatziekten. Een positief effect kon niet worden aangetoond. Katan: ‘De bewijzen dat visolie werkt worden eerder zwakker dan sterker.’

Kromhout, vanwege zijn al jarenlang bestaande belangstelling voor vis door vakgenoten ook wel prof. Lekkerbekje genoemd, was teleurgesteld, geeft hij toe. ‘Nu kijk ik er anders tegenaan. Cardiologen behandelen hartpatiënten de laatste tien jaar zo goed, dat we een effect van omega-3-vetzuren niet meer kunnen meten.’ Het bewijs uit epidemiologische studies, dat vette vis hart- en vaatziekten kan voorkomen, blijft volgens hem behoorlijk sterk. Net als de relatie tussen mediterraan eten en gezondheid. Kromhout: ‘Tientallen onderzoeken laten zien dat het mediterrane menu gunstig uitwerkt op de gezondheid.’

Matig met vlees en zuivel

Een ervan werd uitgevoerd onder leiding van Edith Feskens, hoogleraar humane voeding aan de universiteit van Wageningen. Ze zette drie groepen proefpersonen acht weken lang op een verschillend dieet. De eerste groep at aardappels, vlees en groente. De tweede groep kreeg hetzelfde, maar vaste vetten waren vervangen door olijfolie. De derde groep at mediterraan. Bij de tweede groep daalde het slechte cholesterolgehalte in het bloed. Bij de derde groep daalde niet alleen het slechte cholesterol, het gehalte gezond cholesterol steeg. Feskens: ‘Hieraan kun je zien dat niet alleen olijfolie van belang is, maar ook andere bestanddelen uit het mediterrane dieet.’ Welke stoffen dat zijn, weet Feskens niet. ‘Naast de olijfolie zou het de alcohol kunnen zijn. Of de langzame koolhydraten in pasta. Het kan ook de combinatie van verschillende voedingsstoffen zijn. Voeding is geen farmacologie. Je kunt niet één component eruit lichten en exact vaststellen wat het effect is. Vaak gaat het om meer factoren: levensstijl, omgeving, een samenspel van verschillende voedingsstoffen.’ Dat het mediterrane dieet geen magisch voedingspatroon is, is ze met Katan eens. ‘Of je het mediterrane dieet volgt of de Nederlandse richtlijnen voor gezonde voeding, maakt niet zogek veel uit.’

‘Waar het om draait, is dat je de juiste voedingsmiddelen kiest’, zegt Kromhout. ‘Eet veel groente en regelmatig een visje. Wees matig met vlees en met zuivel. Kies vezelrijk brood, gebruik goede vetten. Dat kan olijfolie te zijn, maar er zijn meer oliën die gezond zijn.’

Voor het pleidooi van Katan, om terug te gaan naar de basis en vooral onderzoek te doen naar concrete, meetbare voedingsstoffen als vitamines, suikers en eiwitten, voelen Feskens en Kromhout weinig. Feskens: ‘Wat moet de consument met het advies om twee milligram foliumzuur per maand te gebruiken? Die zet geen foliumzuur op zijn boodschappenlijst.’