Ze verschijnen ’s ochtends als zombies op het werk, houden zich op de been met koffie en presteren de eerste uren vrijwel niets. Voor heel wat mensen is een ochtendhumeur een serieus probleem, maar gelukkig is er wel wat aan te doen.

’s Avonds is Femke (34) een hartelijk mens, maar sociaal doen is er ’s morgens niet bij. Ze werkt als projectmanager bij een bank. Iedere ochtend sleept ze zich met de grootste moeite uit bed. Vroeg onder de wol gaan helpt niet. “Dan lig ik ’s avonds uren te woelen.” Tot een uurtje of elf doet ze het liefst routineklussen, op de automatische piloot. “Het lijkt alsof mijn hersens de eerste uren trager werken”, zegt ze. Begin dit jaar kreeg ze een nieuwe kamergenoot. “De vorige hield er rekening mee dat ik ’s ochtends niet aanspreekbaar was. Maar mijn nieuwe collega is enorm aanwezig. Ze begint ’s ochtends direct te kakelen. Ik probeer me in te houden, maar ik heb haar al een paar keer afgesnauwd.” Ze overweegt van kamer te ruilen. “Jammer, want eigenlijk kan ik goed met haar opschieten. Maar ‘s ochtends moet je mij met rust laten. Niet te veel praten en al helemaal niet hard lachen. Dan word ik ongelofelijk chagrijnig.”

Massa’s mensen zijn ’s ochtends niet te harden. “Ik wil geen ei, ik wil dood”, is een gevleugelde uitspraak in het huis van Volkskrant journalist Philippe Remarque. “Een monument voor mijn ochtendhumeur”, zo vertelde hij onlangs in een radioprogramma. Wie voor elven te dicht in de buurt van voormalig bondskanselier Schröder kwam, kon een sneer krijgen. Ook Prins Bernhard had last van een ochtendhumeur, merkten Pieter Broertjes en Jan Tromp, toen ze hem voor de Volkskrant interviewden: “Zo slavendrijvers” begroette hij ons steevast. Hij vond tien uur eigenlijk geen beschaafd tijdstip.”

Lijders aan een ochtendhumeur hoeven doorgaans op weinig begrip te rekenen. Zeker niet van matineuze types die om acht uur kwiek aan een pittige klus beginnen. “Gisteren lag ik er al om tien uur in. Heerlijk. Zou jij ook eens moeten doen”, zeggen ze tegen hun stille of mopperende collega. Luilak. Aansteller. Drankorgel, vullen ze het advies in stilte aan. Toch is het ochtendhumeur wel degelijk een serieuze aandoening, zegt neuroloog Dr. Marcel Smits van Ziekenhuis de Gelderse Vallei. Een op de tien mensen die zich bij zijn polikliniek voor Slaapstoornissen melden, noemt het ochtendhumeur als belangrijkste kwaal. “Mensen die aan een ochtendhumeur lijden, vallen ’s avonds moeilijk in slaap. ‘s Ochtends als de wekker gaat, worden ze ruw uit hun slaap gewekt. Ze zijn nog niet uitgerust en daardoor functioneren ze de eerste uren slecht. Eisen ze teveel van zichzelf, dan raken ze in een slechte stemming.” Maar dat is niet het enige, zegt Smits.“Niet uitgeslapen zijn verhoogt de kans op ongelukken. Ook is de levensverwachting van patiënten met slaapstoornissen korter.” Opvallend veel van Smits’ patiënten zijn overspannen geweest.Wetenschappelijk bewezen is het verband tussen overspannenheid en een ochtendhumeur niet. Maar Smits is ervan overtuigd dat mensen die hun ochtendhumeur langdurig proberen te negeren en ’s ochtends full speed aan de slag gaan, vaker stressklachten ontwikkelen.

De biologische klok, een intern uurwerkje in onze hersenen, speelt een sleutelrol bij het ochtendhumeur. De biologische klok regelt ons slaap-waakritme en wordt aangestuurd door het hormoon melatonine. Melatonine zorgt ervoor dat we ons slaperig gaan voelen en uiteindelijk in slaap vallen. Het slaaphormoon wordt geproduceerd in de pijnappelklier. Deze klier in de hersenen reageert op het licht dat het netvlies waarneemt. Normaal begint de melatonineproductie rond 8 uur ’s avonds en bereikt zijn hoogtepunt rond twee uur ’s nachts. ’s Morgens rond 8 uur wordt de basiswaarde weer bereikt. Smits: “Bij avondmensen komt de melatonineproductie later op gang dan bij ochtendmensen. Met als gevolg: later inslapen en later wakker worden.” Dit verschijnsel komt voor in allerlei gradaties. Lijders aan het delayed-sleep-phase-syndroom hebben er extreem veel last van. Ze vallen pas diep in de nacht in slaap en slapen vervolgens een gat in de dag. “Hele gezinnen raken daardoor ontwricht”, zegt Smits.

Extreme avondmensen

Veel mensen, inclusief artsen, denken nog steeds dat een ongezonde leefstijl de belangrijkste oorzaak is van een ontregeld slaap- enwaakritme. Maar dat is lang niet altijd het geval, zegt Smits. Bij een deel van de patiënten zijn de klachten aangeboren. “Drie jaar geleden hebben we ontdekt datextreme avondmensen een stukje van het klokgen PER 3 missen”, vertelt hij. Ruim zeven procent van de jong volwassenen valt laat in slaap. “Het uit zich vaak al op jonge leeftijd, bij kinderen die heel laat in slaap vallen.”

Ook de meeste blinden hebben last van een enorm ochtendhumeur. Smits: “Hun pijnappelklier krijgt geen lichtprikkels. In zo’n situatie gaat de biologische klok uit zichzelf een ritme van 25 uur aanhouden.” Elk etmaal lopen ze dus 1 uur achter? “Ja, het inslaapmoment valt steeds later. Zonder hulp slapen blinden meestal 1 week goed en twee weken slecht”, zegt Smits.

Datzelfde kan whiplashpatiënten overkomen. “Door de klap van het ongeluk kan de verbinding tussen de ogen en de pijnappelklier beschadigd raken. Dan komt de informatie over licht en donker evenmin over.”

Wie wil weten of zijn ochtendhumeur wordt veroorzaakt door een serieuze slaapstoornis, kan via de website van Smits’ polikliniek, slaapstoornissen.nl, een simpele speekseltest aanvragen. Daarmee kan je de melatoninecurve meten.

Volgens dr. Marijke Gordijn, onderzoeker bij de afdeling chronobiologie van de Rijks Universiteit Groningen, zijn er ook andere oorzaken. “Na het wakker worden heeft iedereentijd nodig om echt op gang te komen. Bij de een duurt deze hangover van de slaap een half uur, bij de ander kan het veel langer duren voor hij weer alert is.”Verder maakt het uit in welke fase van de slaap je wakker wordt. Tijdens je slaap wisselen REM slaap (droomslaap) en diepe slaap elkaar af. Naarmate de slaap vordert, neemt de hoeveelheid diepe slaap af en neemt de hoeveelheid REM-slaap toe. Gordijn: “Vanuit je REM slaap (droomslaap) word je redelijk helder wakker. Gaat de wekker op het moment dat je in een diepe slaapfase verkeert, dan heb je een katerig gevoel.” Deels is dat toeval, maar hoe later je naar bed gaat, hoe groter de kans de kans om zeven wakker te worden in een diepe slaap.

Lichtwekker

Is er iets te doen aan een ochtendhumeur? Een paar uur later beginnen zou voor veel mensen een hoop schelen. “Denk je eens in”, mijmert Smits. “We zetten leerkrachten en kinderen met een ochtendhumeur bij elkaar in de klas en verschuiven hun schooltijden. Daarmee zou veel leed voorkomen worden.” Maar ja, dat is lastig te realiseren. Toch raadt Smits zijn patiënten aan zoveel mogelijk naar hun biologische klok te leven. Strakke regelmaat is ook belangrijk: elke dag op dezelfde tijd naar bed en op dezelfde tijduit de veren. Je ritme verleggen en steeds iets later naar bed gaan, maakt het probleem juist groter.

Marketing assistent Yvonne Wiegmans schafte twee maanden geleden een lichtwekker aan. “Vroeger schrok ik me elke ochtend een ongeluk van de wekker”, vertelt ze. “Het duurde uren voordat ik goed op gang was. Onhandig, want ik moet ’s ochtends veel klanten te woord staan.” Sinds ze wakker wordt met een lamp, stapt ze zonder probleem om zeven uur uit bed. “Ik word om half zeven wakker van het licht. Het voelt net als op vakantie. Het is een enorm verschil. Ik voel me de hele dag prettiger. Zelfs de wallen onder mijn ogen zijn verdwenen.” De lichtwekker is een lamp die op het ingestelde tijdstip langzaam steeds feller gaat branden en op die manier het opgaan van de zon nabootst. Eigenlijk is de lamp ontwikkeld voor mensen met een winterdepressie. “Maar hij werkt ook bij mensen met een ochtendhumeur”, zegt Toine Schoutens van de Stichting Licht en Gezondheid van de TU Eindhoven. “Ochtendhumeur en winterdepressie zijn verwant aan elkaar.”

Naast lichttherapie is ook behandeling met melatonine effectief, zegt Smits. Door licht ’s ochtends of melatonine ’s avonds, kunnen avondmensen hun slaap-waakritme een beetje verschuiven in de richting van ochtendmensen. Melatoninepillen zijn bij de drogist te koop, maar zelf knutselen is volgens Smits niet verstandig: “Dosering en tijdstip van innemen luistert nauw. Om het grootste effect te bereiken moet je precies weten wanneer de natuurlijke melatonine-productie op gang komt. Daarvoor is een speekseltest nodig.”

Tien tot twintig procent van zijn patiënten is binnen twee à drie jaar helemaal van de klachten af, vertelt Smits. Nadeel is dat melatonine in Nederland niet als geneesmiddel is geregistreerd.Volgens Smits treden bijwerkingen zelden op. Maar over de gevolgen van langdurig gebruik is nog weinig bekend. Heel af en toe adviseert Smits patiënten die steeds later naar bed gaan, om hun biologische klok een keer helemaal te laten doordraaien: net zo lang tot ze weer op een normaal tijdstip in slaap vallen. “Na een week of vijf is het ritme weer strak. Maar het blijkt moeilijk om dat lang vast te houden.”

“Heeft u een ochtendhumeur? Dan moet u nog eens overwegen of conducteur een geschikt beroep voor u is”, stond jaren geleden in het informatiepakket voor sollicitanten bij de Nederlandse Spoorwegen. “Verstandig”, vindt Smits. “Het ochtendhumeur zou best een rol mogen spelen bij werving en selectie voor bepaalde functies. Wie met een serieus ochtendhumeur conducteur of verpleegkundige wil worden, vraagt gewoon om moeilijkheden.”