Het leven van jongeren in instellingen wordt beknot door waslijsten met regels. Het kan ook anders. ‘Toen we ons realiseerden dat we zelfs het masturberen hadden geregeld, gingen onze ogen open.’
De slaapkamerdeur van Johan (15), een jongen met een verstandelijke handicap en gedragsproblemen, ging tot voor kort iedere avond om acht uur op slot. ‘ s Ochtends legde een groepsleider zijn kleren klaar. Tussen de middag moest hij een uur rusten op zijn kamer. Als de telefoon ging, kon hij die nooit opnemen: die stond in een afgesloten kast. Net als de televisie, de computer en de koektrommel.
Sinds een paar maanden mag Johan zelf beslissen of en hoe laat zijn slaapkamerdeur ‘s avonds op slot gaat. Hij kiest ‘s ochtends zijn eigen kleren uit. Tussen de middag gaat hij naar buiten, maar als hij geen zin heeft, blijft hij hangen op de bank. Rinkelt de telefoon, dan is hij er als de kippen bij om hem op te nemen.
Johan woont in Peronnik, een groepswoning voor jongens van 13 tot 19 jaar van Zonnehuizen, antroposofische instelling voor mensen met ontwikkelingsstoornissen. Ruim een jaar geleden sloot Zonnehuizen zich aan bij “Zorg voor beter”, een landelijk project dat instellingen helpt om vrijheidsbeperkende maatregelen terug te dringen. Aanleiding was een verontrustend rapport van de Inspectie voor de Gezondheidszorg. Die constateerde dat in sociaal-pedagogische centra en instellingen voor verstandelijk gehandicapten te vaak en te automatisch naar vrijheidsbeperkende maatregelen wordt gegrepen. ‘Als groepsleiding ben je er niet op uit om bewoners te beknotten’, zegt teamleider Chantal Nunes Vas van Peronnik. ‘Het sluipt er in: je komt in een team waar ze al jaren de deuren op slot doen. Dat neem je over, zonder je af te vragen of het nodig is.’ Ze doet een keukenkastje met broodbeleg open. ‘Deze zat altijd op slot. Nergens voor nodig.’ ‘De bestekla is ook van het slot. ‘De la met keukenmessen houden we wel dicht. Ik moet er niet aan denken dat een agressieve bewoner zo’n vlijmscherp mes in handen krijgt.’
Post-its
‘We willen zoveel mogelijk normale omgangsvormen hanteren’, zegt psycholoog Pol van Loock, medewerker veiligheid van Zonnehuizen. ‘Dat is cruciaal om ook ernstiger vormen van vrijheidsbeperking als afzonderen en fixeren af te bouwen. De keukenkastjes openhouden lijkt een klein dingetje, maar het is een vorm van betutteling. Betutteling leidt tot gedragsregels en die leveren verzet op. Zo beland je ongewild op een glijbaan van dwang en drang.’
Bewustwording is het sleutelwoord, zegt Nunes Vas. ‘Is het echt nodig om de slaapkamerdeur ‘s nachts op slot te doen? Als je een deurpieper installeert, ben je er bij voordat een bewoner anderen lastig valt. Heel vaak zijn minder ingrijpende alternatieven voorhanden.’ Om die bewustwording op gang te brengen gaf ze de groepsleiders een stapel gele en roze post-it papiertjes. Twee weken lang moest iedereen alle vrijheidsbeperkende maatregelen op de groep noteren. Op de gele papiertjes schreven ze maatregelen die in het team waren afgesproken. Op de roze kwamen ongeschreven regels. Iedere drie maanden werd dat herhaald. Nunes Vas:‘Groepsleiders gingen elkaar aanspreken: waarom doe jij de koelkast op slot? Na twee weken hadden ze veel gele, maar nog veel meer roze papiertjes volgeschreven.’ Lachend: ‘Toen groepsleiders zich realiseerden dat we zelfs het masturberen hadden geregeld, gingen de ogen open.’ In het team van haar collega Stefanie Pompei duurde het langer voordat iedereen enthousiast werd. Pompei:‘Ik had een nieuw team. Ze hadden het idee dat ze op hun vingers werden gekeken door dat registreren. Pas toen ze zich veilig voelden en de groep beter kenden, gingen ze actief meedoen.’
Het afbouwen van maatregelen gebeurde stap voor stap. Een meisje van zestien, dat in een fixatievest sliep, omdat ze ‘s nachts alles kapot krabte en zelfs haar matras opat, kreeg een nieuw bed en een onbeschadigbaar matras. Eerst ging haar vest vijf minuten los, daarna een kwartier. Pas na maanden kon ze helemaal los. Nunes Vas: ‘Groepsleiders waren huiverig in het begin: hoe houden we het veilig? Door kleine stapjes te zetten en steeds per individuele bewoner te bekijken wat hij aankon, konden we die angst wegnemen.’
Ook Triade, instelling voor onder meer kinderen met ontwikkelingsstoornissen in Flevoland, doet mee aan Zorg voor Beter. Anderhalf jaar geleden begonnen ze met het verminderen van drang en dwang bij drie afdelingen voor volwassenen. 50 procent van de vrijheidsbeperkende maatregelen is daar inmiddels afgebouwd. Nu is de afdeling Kind en Jeugd aan de beurt. ‘We hebben geleerd dat je een positieve benadering moet kiezen’, zegt hoofd Kind en Jeugd Adriaan Kranenburg. ‘Veel vrijheidsbeperkende afspraken zijn met de beste bedoelingen gemaakt. Als je die wilt verminderen, krijg je al snel de reactie: doen we het niet goed dan? We concentreren ons daarom in het begin op één bewoner en diepen zijn situatie helemaal uit. Daarna bedenken we samen alternatieven voor die persoon en proberen die uit. Als groepsleiders zien, wat allemaal mogelijk is en hoe een bewoner daarvan opbloeit, worden ze enthousiast.’
Bewoners meer vrijheid geven vraagt veel van groepsleiders’ zegt Pol van Loock. ‘Je kunt het nog zo goed voorbereiden, van te voren weet je nooit exact welke vrijheid een bewoner aankan. Dat betekent soms risico’s nemen, fouten durven maken. Dat kan alleen als groepsleiders kunnen terugvallen op collega’s als het moeilijk wordt.’ Daarom worden ze intensief begeleid door artsen en gedragskundigen. ‘We hebben nog nooit zoveel vergaderd en overlegd als afgelopen jaar’, zegt Pompei.
Ook bewoners moeten wennen aan de nieuwe vrijheid. ‘Ik vind het niks dat de kast met koekjes open is’, zei een bewoner. ‘Dan eten anderen de koekjes op en heb ik niks meer.’ Een ander vroeg na een paar weken: ‘Wil je alsjeblieft mijn slaapkamer weer op slot doen?’ Hij kon niet slapen met de deur open. Nunes Vas: ‘Dit is geen project dat je na een jaar kan afronden. Je blijft er mee bezig.’ De bestekla van Veronique gaat straks tijdelijk weer op slot: er komt een nieuwe bewoner met ernstige gedragsproblemen. ‘ Nunes Vas: ‘We moeten eerst weten wat hij aankan.’
Armlengte afstand
Niet alles veranderingen verlopen vlekkeloos. Soms moeten nieuwe vrijheden worden teruggedraaid. Maar de sfeer op de groepen is blijvend veranderd, zeggen Pompei en Nunes Vas. Pompei: ‘Het is meer ontspannen. Als er iets misgaat vervallen we niet direct meer in de reflex van regels stellen.’ Op haar groep waren onlangs een aantal incidenten met seksueel overschrijdend gedrag. ‘We gaan niet direct alle deuren weer op slot doen, besloten we. Dit keer gaan we de jongeren er zelf bij betrekken.’ De hele groep kreeg een training: ” Puberen op de groep”. Pompei:’ We praatten over basale dingen als: hoe dichtbij mag iemand komen bij jou? Wat doe je als je iemand aardig vindt? Laat je dan direct je borsten zien af kan het ook anders?’ In plaats van nieuwe regels hangt er nu een serie foto’s aan de muur. Daarop staan allerlei prettige situaties die ze samen hebben bedacht. Als je met elkaar praat, is het fijn als je een armlengte afstand houdt’, beeldt een van de foto’s uit. Pompei:’De regels die wij verzinnen begrijpen bewoners vaak niet omdat hun niveau te laag is. Maar als ik naar zo’n foto wijs, weet iedereen feilloos waar het over gaat.’
