Zonder liegen is de wereld keihard. Liegen moet, maar doe het wel goed. Want het kan ook uit de hand lopen.

Sommigen mensen leren het nooit. De echtgenoot die reageert met ” jouw achterwerk is gewoon te dik”, op de vraag van zijn vrouw of haar iets te strakke spijkerbroek nog wel kan. De collega die een uitnodiging om te gaan lunchen afwijst met: “Ik heb geen zin, ik vind je saai.” De meeste van ons zijn er echter zeer bedreven in: liegen. We verzinnen smoezen, noemen de spuuglelijke feestjurk van de buurvrouw “apart ” of geven valse complimenten: “dat kale hoofd geeft je een interessante uitstraling”.

“Vrijwel iedereen liegt”, beaamt psychologe dr. Katharina Kouwenhoven van de Universiteit van Amsterdam. Ze schreef een boek over misleiding. We liegen gemiddeld anderhalf keer per dag. Dat is lang niet altijd af te keuren. Sterker:”Als we niet zouden liegen, zou de wereld keihard zijn”, meent Kouwenhoven. ” ‘Iemand de waarheid zeggen’ houdt bijna nooit iets leuks in.”

De meeste leugens zijn sociale leugens: vaak kleine leugens om andermans bestwil. Die zijn volkomen geaccepteerd. Op de tweede plaats komt liegen we uit eigenbelang. Kouwenhoven noemt het liever liegen uit zelfbescherming: “Die leugens zijn vaak bedoeld om positiever over te komen. Of je wilt iets vervelends niet toegeven omdat je bang bent voor afwijzing of straf.” De derde categorie onwaarheden zijn kwaadaardige leugens, bedoeld om anderen te benadelen. Kouwenhoven: “Dat komt relatief weinig voor. Dan heb je het over oplichters en bedriegers. Vaak lijden ze aan een persoonlijkheidsstoornis.”

Wetenschappelijk bewezen is het niet, maar ook leugens uit eigenbelang lijken steeds meer sociaal geaccepteerd. Tachtig procent geeft toe gelogen te hebben bij zijn eerste sollicitatiegesprek. Kouwenhoven: “Liegen bij sollicitaties is een ongeschreven regel. Wie onverbloemd al zijn feilen op tafel legt, krijgt nooit een baan.”

Overbodige leugens

Ook op de relatiemarkt wordt heel wat uit de dikke duim gezogen. Nergens is dat duidelijker dan op internet. Veel internet-daters beschouwen bedrog als legitieme tactiek om de liefde van hun leven te veroveren.

Govert (54) doet aan internetdating en liegt over zijn leeftijd. In zijn profiel staat dat hij 41 is. “Waarom? Als ik eerlijk zeg dat ik 54 ben, krijg ik alleen reacties van stokoude vrouwen.” Schuldig voelt hij zich niet. “De meeste vrouwen stellen onmogelijke eisen. Scoor je op één puntje wat minder, dan sta je direct onderaan de lijst. Ik zie er jong uit, dus ik vind dat dit best kan.”

Kouwenhoven: “Iedereen weet dat veel mensen liegen over hun leeftijd, dus dat neem je direct met een korrel zout. Zo’n kleine leugen wordt meestal wel vergeven. Maar de reactie kan ook zijn: als je een relatie begint met een leugen, kan het nooit wat worden Of: wat een kinderachtige vent.” Heel veel leugens zijn overbodig, vindt ze. “Deze man zegt dat hij er jong uit ziet, wat maakt het dan uit hoe oud hij precies is?”

De een beheerst de kunst van het liegen beter dan de ander. “Dat heeft te maken met presentatie en uiterlijk”, vertelt Kouwenhoven. “Mensen met een open gezicht, grote ogen en een vlotte babbel vinden we geloofwaardiger dan mensen met een norse blik of introverte types, die je niet aankijken.” In werkelijkheid blijken introverte types juist eerlijker te zijn.

Aandacht

Karin (51) is zo iemand die het liegen als kind al gemakkelijk afging. “Ik ben de middelste van vijf kinderen”, vertelt ze. “Om aandacht te krijgen moest je een mooi verhaal vertellen, dat wist ik al jong. Ik maakte alles altijd mooier of interessanter. Toen ik later mijn eerste vriendjes kreeg, loog ik dat ik uit een gezin met tien kinderen kwam. Tegen anderen vertelde ik dat ik in een chique villa in Bilthoven woonde. Of dat mijn vader ernstig ziek was.”

Kouwenhoven: “Kinderen fantaseren, dat hoort bij hun ontwikkeling. Maar op een bepaald moment moet je leren dat niet meer hardop te zeggen. Soms gebeurt dat niet. Als liegen je makkelijk afgaat en je valt nooit door de mand kan het een gewoonte worden. Vaak draait het om aandacht.”

Karin: “Mijn grootste leugen vertelde ik toen ik als leerling-verpleegkundige werkte. Na drie maanden werd ik ontslagen. Voor mijn familie heb ik dat een half jaar verzwegen. Ik deed alsof ik nog iedere dag naar het ziekenhuis ging. Mijn zus, bij wie ik op kamers woonde, kwam er toevallig achter toen ze me gelukkig nieuwjaar kwam wensen in het ziekenhuis. Ze was woest dat ik haar vertrouwen had geschonden.”

Volgens Kouwenhoven zijn dit de leugens waarmee mensen ernstig in moeilijkheden kunnen komen. “Ze komen bijna altijd uit, want je omgeving gaat dingen navragen. Maar soms kan dat jaren duren. Dan heb je het gevoel dat je niet meer terug kan. Er zijn gevallen bekend van leugenaars die zelfmoord pleegden toen hun bedrog uitkwam. Dit soort leugens komt voort uit zelfbescherming, maar ook uit angst voor sociale sancties. De vrees dat je ouders of je vrienden je afwijzen als jij toevallig geen droomcarrière maakt, kan heel groot zijn.”

Karin was na afloop zo geschrokken dat ze nooit meer grote leugens vertelde. “Kleintjes wel, om mijn imago een beetje op te kloppen. Toen ik een jaar of dertig was, ben ik daar ook ermee opgehouden. Ik werd zelfverzekerder, en dacht steeds vaker: waarom zou ik mijn leven mooier of spannender maken?”

Friemelen

Hoe goed zijn we eigenlijk in het ontmaskeren van leugenaars? “Veel slechter dan we denken” zegt Kouwenhoven. “We letten op verkeerde signalen. We denken dat leugenaars met hun handen friemelen of wegkijken. Vaak gebeurt dat juist niet. Ook verwachten we dat leugenaars zich zenuwachtig gedragen. Maar iemand kan ook nerveus zijn om hele andere redenen, bijvoorbeeld omdat hij een vervelende boodschap moet vertellen.” In slechts 55 procent van de gevallen zijn we in staat een leugen te herkennen, nauwelijks meer dan bij gokken..

Moeten we de verzinsels van anderen dan maar gewoon slikken? “Tot op zekere hoogte wel,” vindt Kouwenhoven. “Anders zou je zeer wantrouwend door het leven moeten gaan. Vaak heb je er ook helemaal geen belang bij om anderen te ontmaskeren.”

Bij sociale leugens is dat duidelijk, maar hoe zit dat als je partner stiekem vreemdgaat? “Daar willen mensen in veel gevallen ook niet achterkomen. Ze prefereren de zekerheid van de leugen boven de onzekerheid die de waarheid zal brengen.”

Kouwenhoven wil geen moreel oordeel uitspreken over liegen en leugenaars. Maar hoe intenser de relatie, hoe verstandiger het is om eerlijk te zijn. “Het punt is dat je vertrouwen schaadt. Dat doet altijd een beetje zeer. En als je veel opspaart aan bedrog en narigheid, wordt het een prop die er op den duur toch uit moet. Dan is het net alsof er een zolder moet worden opgeruimd en is de schade vaak onherstelbaar.”

Sommige mensen houden een leugen decennia lang vol . Hoe vertel je alsnog de waarheid? “Mensen die een geheim koesteren hopen dat zij de enige zijn. Meestal is dat niet zo. Vrijwel altijd zijn er anderen die ook iets weten. Die wetenschap veroorzaakt op den duur zoveel spanning dat ze er van af willen. Het enige wat er op zit is volledig opening van zaken geven. De consequenties moet je op de koop toe nemen. Die kunnen heel ingrijpend zijn, maar als een geheim door een derde uitkomt is het vaak nog erger.”

Dwangmatig liegen

Soms raken mensen verstrikt in hun eigen leugens. Wanneer moeten de alarmbellen gaan rinkelen? “Als je gaat liegen om te liegen en de ene leugen moet vertellen om de andere maskeren.”, stelt Kouwenhoven. Je moet precies onthouden tegen wie je wat gezegd hebt. Dat is bijna onmogelijk. Dan kom je in een hele nare situatie die ernstige gevolgen kan hebben voor je psychische gezondheid.”

Ex-militair Tycho (33) herkent dat wel. Hij begon te liegen toen hij 12 jaar geleden terugkwam uit Srebrenica, zegt hij. “We kregen zwijgplicht opgelegd. Ik wilde de waarheid ook niet vertellen, ik was geen held geweest.” Tycho vertelde kennissen dat hij als arts mensenlevens had gered. “Tot mijn verbazing werd ik geloofd.” Daarna stapelde hij leugen op leugen. “Op een dag kreeg ik een paniekaanval. Ik vertelde mijn baas dat mijn vader was overleden. Hij was heel meelevend , ik mocht een week thuisblijven. Ik had het gevoel dat ik niet meer terugkon. Als bewijs liet ik een rouwkaart drukken, die ik aan mijn baas liet zien.” Tycho werd ontslagen toen zijn bedrog uitkwam. “Mijn wereld stortte in. Mijn vrienden was ik al kwijtgeraakt door mijn constante gedraai.” Hij ging in therapie en zegt dat hij na twee jaar van het liegen af is. Of zijn verhaal waar is? “Ziekelijke leugenaars zijn moeilijk te behandelen”, zegt Kouwenhoven. “Een therapeut moet geloven wat zijn cliënt vertelt, maar hij weet nooit of iemand met zo’n ingesleten gewoonte de waarheid vertelt.” Een trauma kan de oorzaak zijn van dwangmatig liegen. Ook kan het te maken hebben met een persoonlijkheidsstoornis.

Er zijn ook talloze voorbeelden van bekende mensen die struikelden over hun eigen leugens. Oud- Tweede Kamerlid Tara Singh Varma loog dat ze kanker had, acteur Jules Croiset zette zijn eigen ontvoering in scène. Van Boudewijn Büch werd pas na zijn dood in brede kring bekend dat hij een eindeloze brei verzinsels de wereld in had gestuurd.

“Als je op het juiste moment liegt, kan je veel bereiken”, zegt Kouwenhoven. “Kijk naar politici die feiten verdraaien en informatie achterhouden. Maar wie alles en iedereen bedriegt en daar niet meer mee kan stoppen wordt meestal heel eenzaam.”

Mensen, die af en toe een leugentje gebruiken om zichzelf of een ander op te beuren, hoeven daar niet bang voor te zijn. Het geeft te denken dat we goudeerlijke mensen vaak ‘sociaal onhandig’ noemen. Want of we het leuk vinden of niet, om goed met elkaar om te gaan is nu eenmaal een zekere mate van leugenachtigheid nodig.