Door het tekort aan leraren komt Duits steeds meer in de knel op de middelbare school. Wie wil er nog docent Duits worden?

“Leraar worden? Daar moest ik niet aan denken, toen ik Duits ging studeren”, zegt Roman Bulder (30). Om zijn kans op een baan te vergroten, meldde hij zich vorig jaar toch maar aan bij de ILO, de universitaire lerarenopleiding van de Universiteit van Amsterdam (UvA). “Ik ontdekte dat werken met jongeren gewoon leuk is. En het is prachtig om mijn passie voor de Duitse taal en cultuur over te brengen.”

Slechts 385 studenten volgen een universitaire lerarenopleiding talen, blijkt uit de meest recente cijfers (2012) van de Vereniging Samenwerkende Nederlandse Universiteiten. Net zoveel als in 2003. Het aantal wil maar niet groeien, terwijl het middelbaar onderwijs schreeuwt om goed opgeleide talendocenten. Komend jaar trekt minister Bussemaker van Onderwijs 4 miljoen extra uit voor de lerarenopleidingen talen van de universiteiten. Scholieren hebben recht op meer academisch opgeleide talendocenten, vindt ze. Duits is een van de tekortvakken.

Kansen missen

Het bedrijfsleven roept al jaren dat we kansen missen omdat de beheersing van Duits achteruit holt. “Dat begint ook door te dringen tot scholieren”, zegt Marrit van de Guchte. Ze is docent Duits op een middelbare school en doet promotieonderzoek naar het vak Duits aan de UvA. Op open dagen stroomt haar lokaal weer vol met geïnteresseerde leerlingen. Jarenlang liepen ze er met een boog omheen. Door de populariteit van het Engels raakte Duits in de jaren negentig in de versukkeling. Het aantal leerlingen dat Duits als examenvak koos, verminderde met een derde. Als tweede taal kozen ze liever Spaans: Duits was saai en moeilijk.

Otto den Beste

Al is Otto den Beste, de gefrustreerde leraar Duits die Wim de Bie neerzette, een karikatuur, germanisten zijn het erover eens dat veel docenten Duits de aansluiting met leerlingen hebben gemist. “Leerlingen knappen af op naamvallen leren”, zegt Van de Guchte. “Het rendement is ook laag. Na 2 jaar worstelen ze nog met de grammatica.” Zij nodigt Duitsers uit in de klas en laat leerlingen virtuele rondleidingen maken over Berlijn. Of ze geeft opdracht om twee skivakanties met elkaar te vergelijken.

Scholieren vinden Duits nog altijd minder sexy dan Engels of Spaans, maar sinds de economische crisis zit het vak wel weer in de lift. Hoeks: “Dat Berlijn hip is en steeds meer leerlingen op vakantie gaan naar Duitsland, helpt ook mee. Anti-Duitse sentimenten zijn de huidige generatie scholieren vreemd.”

Juist daarom is het zo jammer dat weinig studenten kiezen voor het leraarsvak, vindt docent vakdidactiek Duits Arjan Krijgsman van de ILO. Zijn klas telt 15 studenten. Soms springen de tranen hem in de ogen als hij middelbare scholen bezoekt. Hij komt docenten Duits tegen die steenkolenduits spreken en niets van de cultuur en literatuur weten. Krijgsman: “Scholen lossen het tekort aan docenten op door onbevoegde leraren in te zetten.” Op twee Amsterdamse middelbare scholen wordt helemaal geen Duits meer aangeboden. Een vicieuze cirkel, zegt Krijgsman. “Zo wordt het niet alleen lastiger om voldoende vwo-ers te interesseren voor een studie Duits. De vakgroepen op universiteiten worden ook kleiner. Daardoor wordt de studie minder aantrekkelijk voor nieuwe studenten.”

Keukentafel

Toen Krijgsman in de jaren zestig Duits ging studeren, puilden drie lokalen uit met negentig eerstejaars studenten. “Bij mijn lichting was dat anders”, vertelt Bulder, die in 2004 begon. Hij kreeg college in de werkkamer van de docenten. “Met vijf eerstejaars Duits pasten we met gemak aan een flinke keukentafel.”

Zo dramatisch is het niet meer, maar de studie Duitse Taal en Cultuur trekt nog steeds weinig studenten. Zo’n honderd nieuwe studenten schrijven zich jaarlijks in voor Duits. Ook hbo’s leiden eerstegraads leraren Duits op. Maar met 85 werkzoekenden en 133 vacatures is er een jaarlijks tekort van 48, blijkt uit recente cijfers over de onderwijsarbeidsmarkt. Dat tekort zal veel groter worden, is de verwachting: een golf leraren Duits gaat de komende jaren met pensioen.

Hoe kan het gat worden gedicht? “Haal docenten Duits uit Duitsland”, zegt Ton Nijhuis. Hij is directeur van het Duitsland Instituut. In de deelstaat Noord-Rijnland-Westfalen is een overschot aan docenten Duits. Nijhuis: “Zij kunnen Nederlandse leerlingen weer enthousiast maken voor de taal.” Het Duitsland Instituut onderzocht in opdracht van het ministerie van Onderwijs hoe scholieren over Duits denken. Zij gaven aan dat ze een Duitse leraar willen die enthousiast kan vertellen over het land, de cultuur en actuele kwesties. Ook wil een derde meer Duits spreken in de les. De meeste leraren Duits geven les in het Nederlands, blijkt uit het onderzoek.

Docenten van de ILO reizen deze week af naar Essen om Duitse leraren te interesseren voor een baan in Nederland. “We moeten alles proberen, maar ik verwacht er geen wonderen van”, zegt Krijgsman. Hij vertelt over een Duitse docente die aan de ILO studeerde en in Nederland les wilde geven. “Welke Duitse woorden kennen jullie al?” vroeg ze de eerste les aan haar leerlingen. “Heil Hitler!” “Scheisshund!” “Scheisse!”, schreeuwden ze tot haar ontzetting. Ze kwam huilend terug op het instituut: “Nederland is geen land voor mij. Iedereen is hier anti-Duits.”

Ewout van der Knaap, hoofddocent Duits aan de lerarenopleiding van de Universiteit Utrecht, denkt dat het verschil in onderwijscultuur tussen Nederland en Duitsland niet moet worden onderschat. De mondigheid van Nederlandse leerlingen werkt niet bevorderend. “Duitsers zijn vaak geschokt dat Nederlandse scholieren zo weinig gezag hebben voor de leraar.”

Van der Knaap pleit ervoor om naast de voltijd academische lerarenopleiding ook een deeltijdvariant aan te bieden. In Utrecht kloppen veel tweedegraads leraren aan die graag een academische eerstegraads bevoegdheid willen halen. “Die moeten we nu teleurstellen. Ook scholen moeten meer ruimte krijgen, zodat leraren zich kunnen bijscholen aan de universiteit.”

Handelsbelangen

Daarnaast zou het vak Duits meer een cultuurvak moeten worden, vindt hij. “Scholieren laten hun studiekeuze niet leiden door handelsbelangen.” Door meer aandacht te besteden aan literatuur en cultuur zullen ze eerder door het vak gegrepen worden. “Ze willen geprikkeld worden, stof tot nadenken krijgen.”

Roman Bulder is het daar hartgrondig mee eens. “Duits is veel meer dan een mondje Duits spreken. Welke rol speelt Duitsland in Europa, hoe kijken ze tegen ons aan? Wij kunnen leerlingen zoveel meegeven.” De Duitse cultuur is een goudmijn, vindt hij. “Duitsers maken geweldige films en gedichten die jongeren aanspreken. En waarom zou je ze niet leren rappen in het Duits?”

Meer talen staan onder druk

Naast Duits zijn ook voor Nederlands, Engels, Frans en klassieke talen te weinig leraren beschikbaar. “Dat bedreigt de kwaliteit van het onderwijs”, vindt minister Bussemaker van Onderwijs. Ze wil dat vooral de universiteiten beter hun best gaan doen om meer leraren op te leiden. Afgelopen november presenteerden die de “Academische Lerarenagenda”, een plan om dat voor elkaar te krijgen. Universiteiten vonden hun lerarenopleidingen niet belangrijk genoeg, erkennen ze zelf. Ze willen de lerarenopleidingen flexibeler maken, zodat studenten zich ook voor losse vakken in kunnen schrijven en al tijdens hun studie kunnen kijken of ze lesgeven leuk vinden. Ook komen er “geschiktheidsonderzoeken” en gaan universiteiten leraren tijdens de eerste drie jaar als docent begeleiden. Nu stopt dertig procent van de starters na enige tijd.